Bazı siyasetçiler neden basın özgürlüğünden hoşlanmaz? Seçimlerde kötünün iyisine oy verip ehven-i şere talim etmek insanlığın kaderi midir? Takdir edersiniz ki zor sorular sordum. Cevaplamak için George Akerlof diye Nobel ödüllü bir iktisatçıdan yardım alacağım.
“Limon” Arabalar ve Asimetrik Malumat
Akerlof, “Market for Lemons” başlıklı makalesinde hepimizin hemen her gün karşılaştığı bir sorundan bahsediyor. Örnek olarak, ikinci el araba piyasasını düşünün. Bu piyasada araç sahiplerinin arabaları hakkında alıcılardan daha fazla malumata sahip olduğunu yani bir malumat asimetrisi olduğunu söyleyebiliriz. Araba kaza yapmış mı? Boya var mı? Yağmur yağınca su alıyor mu? Vb. Arabayı alacak kişi hemen hemen hiçbir zaman satıcının bu sorulara verdiği yanıtların doğruluğundan emin olamaz. Akerlof diyor ki, böyle bir malumat asimetrisi olduğunda alıcılar ikinci el piyasadaki arabalara ortalama bir fiyat ödemek isterler. Örneğin, ederi 10 bin TL olan 2001 model çürük bir Megane Coupe ile ederi 20 bin TL olan bakımlı (emsalsiz!) Megane Coupe arasındaki farkı gerçekten bilemeyecekleri için 2001 Megane Coupe’lara 15 bin TL civarında bir fiyat biçerler. Hal böyle olunca, arabasına çok iyi bakmış olanlar arabalarını ederinden ucuza satmak istemedikleri için ikinci el piyasasına gelmez, arabalarını eş dost aracılığı ile satmaya çalışırlar. Böylece ikinci el piyasadaki arabaların ortalama kalitesi düşer ve bunun böyle olacağını akıl eden alıcılar da 2001 Megane Coupe’lara 15 bin TL’nin de çok olduğunu düşünürler; misal, 13 bin TL’den fazla ödemek istemezler. Dolayısıyla, ederi 13 bin TL üstünde olan Megane Coupe sahipleri de piyasadan çekilir. Bu sürecin sonucunda, ikinci el araba piyasasında sadece Akerlof’un “limonlar” (‘lemons’) dediği, bekleneni vermeyen, kalitesi düşük, kusurlu veya çürük arabalar kalır.
Akerlof’un makalesi bu aşırı basitleştirilmiş haliyle bile bize ikinci el piyasada bakımlı ve sorunsuz araba bulmanın neden zor olduğunu açıklıyor. Neyse ki, bu sorunu çözmenin yolları var. Mesela, sattıkları arabalara garanti veren oto galericilerin ortaya çıkmasını veya kurumsal şirketlerin ikinci el araç da satmaya başlamasını düşünün. Bunlar hep asimetrik malumat sorununu azaltmak için ortaya çıkmış çözümler olarak düşünülebilir. Bu tür çözümlerin özünde, malumat asimetrisini azaltmak ve alıcının satıcının sözüne daha fazla güvenmesini sağlayacak bir garanti sistemi oluşturmak var. Malumat asimetrisi ile baş etmenin bir başka yolu da bir otoritenin, mesela kamu kuruluşlarının, satıcıları denetlemesi, doğru bilgi vermelerini sağlaması veya eksik / yanlış bilgi verenleri cezalandırması olabilir.
“Limon” Siyasetçiler
Satın aldığınız ikinci el arabanın iki ay sonra teklemesi, satın aldığınız saksı çiçeğinin eve geldiğinde çiçeklikten büsbütün istifa etmesi veyahut bin bir vaatle size pazarlanan sigorta poliçesinin hasarınızı karşılamaması, yani aldığınız şeyin beklediğiniz gibi çıkmaması, “limon” olması, hep bu hain asimetrik malumat sorununun bir sonucu. Siyasette de aynı sorun var. Bin bir vaatle bizden oy isteyen siyasetçiler, bu vaatleri gerçekleştirip gerçekleştirmeyeceklerini bizden daha iyi biliyorlar. İnanıp oy verdiğimiz siyasetçinin “limon” çıkması, yani vaatlerini yerine getirmemesi, çok olağan bir durum. Bütün dünyada bazı siyasetçiler veyahut partiler “limon” çıkabiliyor, hatta daha da fenası yolsuzluk falan bile yapabiliyorlar.
İkinci el araba piyasalarında olduğu gibi siyasetçileri dürüst tutmanın, vaatlerine sadık kalmalarını sağlamanın, yolsuzluk yapmalarını engellemenin yolları var. Bu yollardan biri malumat asimetrisini azaltmak, seçmenlerin siyasetçiler hakkında her türlü bilgiye ulaşmasını kolaylaştırmak. “Limon” siyasetçileri kontrol etmenin ikinci yolu ise, siyasetçileri denetleyen, yolsuzluk yapanları ortaya çıkaran ve cezalandıran bir mekanizma tasarlamak. Özünde her iki çözüm yöntemi de malumat asimetrisinin azaltılmasını gerektiriyor. Malumat asimetrisi azalınca, hem seçmenler hem de siyasetçileri denetleyenler, siyasetçilerin ne yapıp ne ettiğini daha iyi bileceği için siyasetçiler de ayaklarını biraz daha denk almak zorunda kalıyorlar. Çünkü almadıkları durumda ya seçmen bunları sandıkta cezalandırıyor ya da yargı. Çoktan anladığınız gibi, bunların olabilmesi için basın özgürlüğüne ve bağımsız bir yargı sistemine ihtiyaç var.
Tabii “limon” siyasetçiler, tıpkı “limon” araçların sahipleri gibi, malumat asimetrisinin azalmasından hiç hoşlanmazlar. Bu sebeple, “limon” siyasetçiler bir kez oy alıp iktidara geldiklerinde, malumat asimetrisini arttıracak ve kendileri üzerindeki denetimi azaltacak şeyler yapmaya meyilli olurlar. Bunu yapmanın en iyi yolu da basın özgürlüğünü ve yargı bağımsızlığını kısıtlamaktır. Yolsuzluğun algısı endekslerinde kötü durumda olan ülkelerde genellikle basın özgürlüğünün olmadığını, internete erişimin kısıtlandığını ve yargının pek de bağımsız olmadığını görmemiz bu sebeple tesadüf olmayabilir.
Ehven-i Şer ile Yaşamak
Son olarak, tıpkı ikinci el araba piyasasında olduğu gibi, malumat asimetrisinin yüksek olduğu siyaset “piyasa”larında da çoğunlukla “limon”lar kalır. Seçmen hangi siyasetçinin iyi olduğunu bilemediğinden siyasetçilere ortalama bir değer biçer. Kaliteli siyasetçiler değerleri bilinmediği için “piyasadan” çekilir. Siyasetin ortalama kalitesi düşer. Asimetrik malumatın dehşetengiz bir sonucu olarak seçmen ya kendini kötünün iyisini seçmek zorunda hisseder, ya da siyasetten tümüyle kopar. Her seçim “ehven-i şer”in seçimi olarak algılanır. Siyaset itibarını kaybettiği gibi, muhalefetteki siyasetçiler de tıpkı iktidardakiler gibi “limon” olarak algılanır. Seçmen ile siyasetçi arasındaki malumat asimetrisi, sadece seçmene değil, siyasete de zarar verir. Özetle, malumat asimetrisi arttıkça piyasadaki “limon” sayısı artar, siyasetin limoni olduğu kanaati yaygınlaşır ve vatandaş kendini ehven-i şer ile idare etmek zorunda hisseder!
Demokrasinin dördüncü kuvveti
Akerlof’tan önemli dersler çıkardık. Artık, bazı siyasetçilerin neden özgür basını sevmediğini biliyoruz. Seçmeni ehven-i şere mahkûm eden şeylerden birinin malumat asimetrisi olduğunu öğrendik. Daha da önemlisi, artık basına neden demokrasinin dördüncü kuvveti dendiğini daha iyi kavradık: Özgür basın, malumat asimetrisini azaltıp, “limon”ları ayıklamamıza yardım ettiği için demokrasilerin olmazsa olmazıdır.
***
İktisat Nedir?
İktisat Üzerine Söyleşiler
İletişim Yayınları
N. Emrah Aydınonatİkinci el oto alırken dikkat edilecekler, Victoria’s Secret, idam cezası, Buridan’ın eşeği, Fayda Fidayda, diğerkâmlık, büzüşen beyinler, oral seks ve para… Hepsi ve daha fazlası…
Birçok kişinin korkulu rüyası haline gelen kredi kartı borçlarıyla nasıl baş edilebilir? Hiç kullanılmayan dakikalara ve mesajlara yüklüce ücretlerin ödeneceği telefon tarifeleri her şeye rağmen neden seçiliyor? “Pazarlık yapma” halinin içinde nasıl bir iktisat yatıyor ve pazarlık yaparken nelere dikkat edilmeli? Hayatın İçindeki İktisat, iktisadi davranışlara farklı bir bakış sunmayı amaçlayan sorulardan yola çıkan makalelerden oluşuyor. Bir yandan modern insanın arızalarının bir kısmını daha yakından tanımayı ve bunların iktisadi sonuçlarını incelemeyi hedeflerken, bir yandan da iktisadın nasıl bir bilim olduğuna dair yerleşik fikirleri değiştirecek çalışmalara dayanıyor.
Hayatın İçindeki İktisat
İktisat Nedir? 